ଭୁବନେଶ୍ୱର: ଜୟ ଜଗନ୍ନାଥ । ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ବ୍ରହ୍ମଉତ୍ସବ ବା ରଥଯାତ୍ରାର ଅନ୍ତିମ ଚରଣରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ଅଧରପଣା ନୀତି । ଆଷାଢ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱାଦଶୀ ତିଥିରେ ରଥ ଉପରେ ଏହି ନୀତି ସଂପନ୍ନ ହୁଏ । ଦଶମୀରେ ବାହୁଡା ପରେ ଏକାଦଶୀରେ ସୁନାବେଶରେ ଦର୍ଶନ ଦେଇଥାନ୍ତି ଠାକୁର । ଏହାପରେ ରଥାରୁଢ଼ ଠାକୁରମାନଙ୍କ ଅଧର ଉଚ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଶୈଳୀରେ ନିର୍ମିତ ମାଟି ହାଣ୍ଡି, ବା ଲାଉ ଆକୃତିର କୁଡୁଆରେ ହେଉଥିବା ପଣା ଭୋଗକୁ ଅଧର ପଣା କୁହାଯାଏ । ଓଡ଼ିଆ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ତତ୍ୱରେ ୨ଥର ପଣା ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଛି । ମହାବିଷୁକ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଓ ହନୁମାନ ଜୟନ୍ତୀରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଖରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଲାଗି ହେଉଥିବା ପଣାକୁ ବଣ୍ଟନ କରାଯିବାର ପରଂପରା ରହିଥିବା ବେଳେ ରଥ ଉପରେ ହେଉଥିବା ଅଧର ପଣାକୁ ବଣ୍ଟାଯାଇନଥାଏ । ଏହା ଅଶରୀରୀ, ଭୂତ, ପ୍ରେତଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଭଙ୍ଗାଯାଇଥିବା ମତବାଦ ରହିଛି । ତେବେ କେହି କେହି ଏହାକୁ ତନ୍ତ୍ରପୂଜା ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସଂପନ୍ନ ହେଉଥିବା କହିଥାନ୍ତି । କାରଣ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ନୀତିକାନ୍ତି ଶବର ପରଂପରା ଅନୁସାରେ ହୋଇଥାଏ । ଏସବୁ ପରେ ଅଘୋରୀମାନେ ହାଣ୍ଡି ଭଙ୍ଗ କଲା ଭଳି ଶ୍ରୀଜୀଉଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଥିବା କୁଡୁଆକୁ ପୂଜା ପରେ ଭାଙ୍ଗିଦିଆଯାଇଥାଏ । କାରଣ ମନ୍ଦିରକୁ ଅଶରୀରୀ ମାନଙ୍କର ପ୍ରବେଶ ହୋଇନଥିବା ବେଳେ ବାହାରେ ସେମାନେ ବିଚରଣ କରିଥାନ୍ତି । ଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେମାନଙ୍କୁ ତୃପ୍ତି ପ୍ରଦାନ ଏବଂ ମୋକ୍ଷ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏଭଳି ପରଂପରା ରହିଛି । ତେବେ ଯେଉଁ ୨ଟି ମଠରୁ ପଣା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ ସେମାନେ ହେଲେ ରାଘବ ଦାସ ମଠ ଏବଂ ବଡ଼ ଓଡ଼ିଆ ମଠ । ଏ ମଠ କାହିଁକି ପଣା ଦିଅନ୍ତି ଏବଂ କେଉଁ ୨ ଭକ୍ତଙ୍କ ନାଁରେ ହୋଇଛି ଏ ମଠ ? ଅଧର ପଣା ଓ ଏହାର ବିଶେଷତ୍ୱକୁ ନେଇ ଆଜିର ଅଧ୍ୟାୟରେ ଆମର ପ୍ରତିନିବେଦନ ଅଶରୀରୀର ଆଶା ।

ବାହୁଡ଼ାଯାତ୍ରା ପରେ ସିଂହଦ୍ୱାର ଠାରେ ତିନି ରଥ ଉପରେ ସୁନାବେଶ ଓ ତାପରଦିନ ଠାକୁରମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଅଧର ପଣା ଭୋଗ ହୋଇଥାଏ । ରଥାରୂଢ଼ ଠାକୁରମାନଙ୍କ ଅଧର ଉଚ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଶୈଳୀରେ ନିର୍ମିତ ମାଟି ହାଣ୍ଡିରେ ହେଉଥିବା ପଣା ଭୋଗକୁ ଅଧର ପଣା କୁହାଯାଏ । ସ୍ୱତ୍ତଲିପି ଅନୁଯାୟୀ ବାହୁଡ଼ା ଦଶମୀ ଦିନ ରଥ ସିଂହଦ୍ୱାର ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ଅଧର ପଣା ଭୋଗ ହେବା କଥା । କିନ୍ତୁ, ସମୟ ଅଭାବରୁ ଏହା ଏକାଦଶୀ ଦିନ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରକୃତ ପକ୍ଷେ ଏହା ଏକାଦଶୀ ଦିନ ମଧ୍ୟ ହୋଇନପାରି ଅନେକ ବର୍ଷ ଧରି ଦ୍ୱାଦଶୀ ତିଥିରେ ଏହି ଅଧରପଣା ଭୋଗ କରାଯାଉଛି । ବଡ଼ ଓଡ଼ିଆ ମଠରୁ ମିଳିଥିବା ତଥ୍ୟ ଅନୁଯାୟୀ ପୂର୍ବରୁ ବାହୁଡ଼ା ଦଶମୀ ଦିନ ୩ ହାଣ୍ଡି, ଏକାଦଶୀ ତିଥିରେ ୩ ହାଣ୍ଡି ଓ ଦ୍ୱାଦଶୀ ଦିନ ୩ ହାଣ୍ଡି , ଏଭଳି ୯ ହାଣ୍ଡି ଅଧର ପଣା ଓ ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ରଥରେ ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ୨ ହାଣ୍ଡି ଏବଂ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥରେ ମଦନମୋହନଙ୍କ ନିମିତ୍ତ ଏକ ହାଣ୍ଡି ଏହି କ୍ରମରେ ମୋଟ୍ ୧୨ ହାଣ୍ଡି ଅଧର ପଣା ଭୋଗ ହେଉଥିଲା । ବର୍ତ୍ତମାନ ୩ ରଥ ପାଇଁ ଦ୍ୱାଦଶି ଦିନ ମୋଟ୍ ୯ ହାଣ୍ଡି ଅଧରପଣା ଭୋଗ ହେଉଛି । ଆଶାଷ ଶୁକ୍ଳ ଏକାଦଶୀଦିନ ରଥ ଉପରେ ଠାକୁରମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଧୂପ ଶେଷ ହେବା ପରେ ଅଧର ପଣା ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ନୀତି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନ ରାଘବ ଦାସ ଓ ବଡ଼ ଓଡ଼ିଆ ମଠ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଛାଚି, ସର, କଦଳୀ, ଛେନା, ଗୋଲମରିଚ, କର୍ପୁର, ଇତ୍ୟାଦି ପଣା ଦ୍ରବ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ପାଳିଆ ମହାସୁଆର ରଥ ଉପରେ ରଖିଥାନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟକ ଠାକୁରଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ରଥ ଉପରେ ଭୋଗ ହେଉଥିବା ସ୍ଥାନରେ ମହାପ୍ରଭୁ ମାନଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଧିର ଉଚ୍ଚ ତୁମ୍ବ ଆକୃତି ଭଳି ମାଟିର ୩ଟି ହାଣ୍ଡି ରଖାଯାଏ । କିନ୍ତୁ, ପ୍ରତ୍ୟକ ହାଣ୍ଡି ସମାନ ମାପର ହୋଇନଥାଏ । ପୂର୍ବର ପାଣିଆ ଆପଟ ସେବକମାନେ ସିଂହଦ୍ୱାର ଛାଉଣି ମଠ ସମ୍ମୁଖସ୍ଥ କୂପରୁ ଗରାମାନଙ୍କରେ ଜଳ କାଢ଼ି ରଥ ଉପରକୁ ବୋହି ନେଇ ବଡ଼ ପିତ୍ତଳ ହଣ୍ଡାମାନଙ୍କରେ ରଖିଥାନ୍ତି ।

ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ, ପୂର୍ବରୁ ଅଧର ପଣା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଜଳ ରାଧାବଲ୍ଲଭ ମଠ କୂପରୁ ଆସୁଥିଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସିଂହଦ୍ୱାର ସମ୍ମୁଖ କୂଅରୁ ଏହି ଜଳ ଅଣାଯାଉଛି । ଜଳ ବୁହାଯିବା ବେଳେ ମନ୍ଦିର ଚର୍ଚ୍ଚା ଓ ବରକନ୍ଦାଜ କର୍ମଚାରୀମାନେ ଆଗରେ ଗୁଆ ଖୋଳପା ଧରି ଲୋକଙ୍କୁ ଆଡ଼େଇ ଥାନ୍ତି ଯେପରିକି କେହି ଜଳକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଅଧର ପଣା ଭୋଗ ପୂର୍ବରୁ ମହା ସୁଆରମାନେ ଥାଇ ଭିତରଚ୍ଛ, ତଳୁଚ୍ଛ ଓ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ରଥରେ ପାଳିଆ ପୁସ୍ପାଳକ ଅଧର ଆଗରେ ଖଣ୍ଡେ ନୂଆ ଗାମୁଛା ଟେରା ଧରିଥାନ୍ତି । ଅଧର ପଣା ହାଣ୍ଡି ଉପରେ ଖଣ୍ଡେ ଲେଖାଏଁ ଧଳା କରିଆ ପକାଯାଏ । ଜଳ ଛଣା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହା ପକାଯାଏ ବୋଲି କଥିତ ରହିଛି । ମହାସୁଆରମାନେ ପ୍ରତି ରଥ ଉପରେ ଅଧର ହାଣ୍ଡିରେ ପଣା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାନ୍ତି । ଏହା ପରେ ପତ୍ରିବଡୁ, ସୁଆର ବଡୁ ଓ ଗରାବଡୁ ପାଳିଆ ସେବାୟତ ପୂଜା, ଠା କରନ୍ତି । ତାହା ପରେ ପାଳିଆ ପୁଜା ପଣ୍ଡା ପଞ୍ଚୋପଚାର କରିଥାନ୍ତି ।

ଜନଶ୍ରୁତି ଅନୁଯାୟୀ ରଥ ଉପରେ ଠାକୁରମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଅଧର ପଣା ଭୋଗହୋଇ ରଥର ପାର୍ଶ୍ୱ ଦେବାଦେବୀ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଚଣ୍ଡି ଚାମୁଣ୍ଡା ପାଇଁ ଅଧର ହାଣ୍ଡି ଭଙ୍ଗାଯାଇଥାଏ । ଅନ୍ୟ କେତେକଙ୍କ ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଅଶରୀରୀ ବା ପତିତ ମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଧାର ପାଇଁ ଅଧର ହାଣ୍ଡି ଭଙ୍ଗାଯାଏ । ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସମର୍ପଣର ପ୍ରଥା ନାହିଁ ତେଣୁ ଉତ୍ସର୍ଗ ହିଁ କରାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଅନେକ ସେବକ ତଥା ସ୍ଥାନୀୟ ଜନସାଧାରଣ ଅଧରପଣା ସେବା କରନ୍ତି ନାହିଁ । ବାସ୍ତବିକ୍ ରଥ ଉପରେ ଅଧର ପଣା ହେବା ପରେ ତଦପର ଦିନ କିମ୍ବା ତା ପରେ ଯେ କୌଣସି ଦିନ ଠାକୁରମାନେ ନିଳାଦ୍ରିବିଜେ ପହଣ୍ଡିରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ବିଜେ କରିଥାନ୍ତି । କେତେକ ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ଅଧର ପଣା ପରଂପରା ୪୫୦ ବର୍ଷର ପୁରୁଣା ।