ଭାରତୀୟ ବଜେଟର କିଛି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଇତିହାସ; କେମିତି ଥିଲା ବଜେଟ, କିଏ କରିଥିଲେ ଉପସ୍ଥାପନ ?

ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ବଜେଟ୍

ଦେଶର ପ୍ରଥମ ବଜେଟ୍ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ ଜେମ୍ସ ୱିଲସନ୍ । ସେ ୧୮୬୦ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ୭ ତାରିଖରେ ବଜେଟ୍ ଆଗତ କରିଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ଭାରତରେ ନିଜସ୍ୱ ସରକାର ନଥିଲା କି ସଂସଦ।  ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନାଧୀନ ଭାରତରେ ଶାସନ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନା ଲାଗି  ବର୍ଷକୁ ଖର୍ଚ୍ଚ କେତେ ହେବ ଏବଂ ଏହି ଖର୍ଚ୍ଚ କେମିତି ତୁଲାଯିବ  ସେନେଇ ଇଂଲଣ୍ଡର ପର୍ଲାମେଣ୍ଟକୁ ଅଟକଳ ଦେବାକୁ ଥିଲା । ଆଉ ଏହି ଅଟକଳ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ଦାୟିତ୍ୱ ପଡ଼ିଥିଲା ଓ୍ବିଲସନଙ୍କ ଉପରେ । ବଜେଟ୍ ଆଗତ କରିଥିବା ଜେମ୍ସ ୱିଲିସନ୍ ସେତେବେଳେ  ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ନଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଭାରତରେ ଥିବା ଭାଇସ୍ରାୟଙ୍କ ଅର୍ଥନୀତିକ ପରିଷଦର ଜଣେ ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ । ପେସା ତାଙ୍କର ଥିଲା ଟୋପି ବିକ୍ରି କରିବା, ଅର୍ଥନୀତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ପଢ଼ି ନଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ସେ ଜଣେ ମେଧାବୀ ଛାତ୍ର ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ  ଭଲ ଲେଖକ ସାଜିଥିଲେ । ଜେମ୍ସଙ୍କ ଅର୍ଥନୀତି ଓ ବାଣିଜ୍ୟ ଉପରେ ଥିଲା ପ୍ରଗାଢ଼ ଜ୍ଞାନ ।

ଭାରତ ସ୍ୱାଧୀନ ହେଲା କିନ୍ତୁ  କଂଗ୍ରେସରୁ ନଥିଲେ ପ୍ରଥମ ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ

ଦେଶ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇଲା। ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ ହାତରେ ଶାସନ ନ୍ୟସ୍ତ ଥିଲା । ଜବାହରଲାଲ୍ ନେହରୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱାଧୀନ ଏହି ସରକାର କିନ୍ତୁ ଦେଶର ବଛା ବଛା ବିଶେଷଜ୍ଞଙ୍କୁ ବାଛିଥିଲା ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳରେ । ଆଉ ସେହିକ୍ରମରେ ଆଇନ ବିଷାରଦ ବି ଆର ଆମ୍ବଦକରଙ୍କ ଭଳି ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳରେ ସାମିଲ୍ ହୋଇଥିଲେ ଆର୍.କେ ସାନମୁଖମ ଚେଟ୍ଟୀ । ସେ ଜଣେ ଶିଳ୍ପପତି ଭାବେ ଖ୍ୟାତ ଥିଲା । ଏହା ସହିତ ସେ କୋଚିନ୍ ରାଜ୍ୟର ଦିୱାନ୍ ଓ ଚାମ୍ବର ଅଫ୍ ପ୍ରିନସେସର ସାମ୍ବିଧାନିକ ପରାମର୍ଶଦାତା ବି ଥିଲେ । ଅପରପେକ୍ଷ ପ୍ରୋ-ବ୍ରିଟିଶ୍ ପାର୍ଟିର ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ ସାନମୁଖମ ଚେଟ୍ଟୀ । ବଜେଟ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମ୍ପର୍କରେ ତାଙ୍କର ଜ୍ଞାନ ଥିଲା । ଆଉ ତାଙ୍କୁ ନେହରୁ ସୁଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ଦେଶର ପ୍ରଥମ ବଜେଟ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ଲାଗି ।

ଭାରତୀୟ ବଜେଟ୍ ସହ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସମ୍ପର୍କ

ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଅନୁସରଣ କରିଛି ଭାରତର ପ୍ରଶାସନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ଏହି କ୍ରମରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ବଜେଟ୍ ପରିଚାଳନା ଓ ଉପସ୍ଥାପନା ଭଳି ଭାରତରେ ମଧ୍ୟ କିଛି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଆପଣା ଯାଇଥିଲା । ଅନେକ ବର୍ଷ ଯାଏ ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଲାଗୁ ରହିଥିଲା ଏବଂ କିଛି ଏବେ ବି ଜାରି ରହିଛି । ଯେମିତି ଭାରତୀୟ ବଜେଟ୍ ଉପସ୍ଥାପନ ବେଳେ ବ୍ରିଟେନରେ ସମୟ ଓ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାରଙ୍କ ଭଳି ଗୋପନୀୟତାକୁ ଅନୁସରଣ କରିବା । ଏହି ଅନୁସାରେ ବ୍ରିଟେନରେ ଯେତେବେଳେ ମଧ୍ୟାହ୍ନ ୧୨ଟା ସେତେବେଳେ ଭାରତୀୟ ସଂସଦରେ ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କୁହୂକ ପେଡ଼ି ଖୋଲୁଥିଲା । ଅର୍ଥାତ୍ ଭାରତୀୟ ସଂସଦରେ ବେଜଟ୍ ଉପସ୍ଥାପନର ସମୟ ଥିଲା ସନ୍ଧ୍ୟା ସାଢ଼େ ପାଞ୍ଚଟା । ଅନେକ ଦିନ ପରେ ଏହି ପରମ୍ପରା ଭଙ୍ଗ ହୋଇଛି । ଏବେ ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ଦିନ ୧୧ଟା ବେଳେ ବଜେଟ୍ ଉପସ୍ଥାପନ କରୁଛନ୍ତି । ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାରଙ୍କ ବଜେଟ୍ ସହ ଆଉ ଏକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ହେଉଛି ବଜେଟ୍ ପୂର୍ବର ଗୋପନୀୟତା । ଏହା ଏଯାଏ ବଜାୟ ରହିଛି । ସାନମୁଖମଙ୍କ ସମୟରୁ ଏହି ଗୋପନୀୟତା ଚଳି ଆସୁଛି । ଏ ପଛରେ ଏକ ବଢ଼ିଆ କାହାଣୀ ରହିଛି । ୧୯୪୭ ମସିହା କଥା । ସେତେବେଳେ ବ୍ରିଟେନ୍ ସରକାରଙ୍କ ଲାଗି ବଜେଟ୍ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିଲେ ଚ୍ୟାନ୍ସେଲର ଅଫ ଏକ୍ସଚେକର ହ୍ୟୁଗ୍ ଡାଲ୍ଟନ । ଏହି ସମୟରେ ଜଣେ ସାମ୍ବାଦିକ ତାଙ୍କୁ ଆଗକୁ ଆସୁଥିବା ବଜେଟ୍ ସମ୍ପର୍କରେ ପଚାରିଥିଲେ । ଆଉ ଡାଲ୍ଟନ୍ ତାଙ୍କୁ ଏ ବାବଦରେ ଅନେକ ସୂଚନା ବି ଦେଲେ । ସାମ୍ବାଦିକ ଜଣକ ଖବର କାଗଜରେ ତାହା ପ୍ରକାଶ କରିଦେଲେ । ଏହାକୁ ନେଇ ଅନେକ ଚର୍ଚ୍ଚା ହେଲା ।   ଆଉ ଶେଷରେ ଏଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଇସ୍ତଫା ଦେବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଚେଟ୍ଟୀ ବଜେଟ୍ ଗୋପନୀୟତା ରକ୍ଷା କରୁଥିଲେ । ଆଉ ତାଙ୍କ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଧାରା ଜାରି ରହିଲା ।

ଭାରତର ପ୍ରଥମ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ବଜେଟ୍

ଚେଟ୍ଟୀଙ୍କ ପରେ ୧୯୪୯-୫୦ରେ ଜନ୍ ମଥାଇ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ ସଂଘୀୟ ଭାରତର ପ୍ରଥମ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ବଜେଟ୍ । ଜନ୍ ମଥାଇ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବଜେଟକୁ ପାଠ ନକରି ଧଳା କାଗଜରେ ଲେଖି ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟଙ୍କୁ ନକଲ ଦେଇଥିଲେ । ମୁଦ୍ରାସ୍ଫୀତି ଓ ଆର୍ଥିକ ନୀତି ବିଷୟରେ ସ୍ୱଳ୍ପ ଭାଷଣରେ କହିଥିଲେ ଜନ୍ ମଥାଇ । ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ଯୋଜନା ଆୟୋଗ ସହ ପଞ୍ଚବର୍ଷୀୟ ଯୋଜନା ।

ଦେଶମୁଖଙ୍କ ଦୁଃଖ

ଦେଶର ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀଭାବେ ମେ’ ମାସ ୧୯୫୦ରେ ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ ପୂର୍ବତ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ସିଡି ଦେଶମୁଖ । ସେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାରଙ୍କ ଅମଳରେ ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ଭାବେ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କର ଗଭର୍ଣ୍ଣର ହେବାର ସୌଭାଗ୍ୟ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ୧୯୫୬ ଯାଏ ସେ ଜବାହରଲାଲ୍ ନେହରୁଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳରେ ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ଥିଲେ । ଦେଶର ବିକାଶ ଯେତେବଳେ ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ଚାଲୁଥିଲା ସେ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବା ଲାଗି ପ୍ରଥମ କରି ଟିକସ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆପଣାଇଥିଲେ । ଦେଶର ବିକାଶ ଲାଗି ତୃଣମୂଳସ୍ତରରେ ଲୋକେ ବାର୍ଷିକ ଟିକସ ଦେବାକୁ ରାଜି ବୋଲି ସେ ଏକ କାହାଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂସଦରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥିଲା । ଯାହାକୁ ସେତେବେଳେ ସଂସଦ ବି ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା ।

ବଜେଟ୍ ସହ ବୈଦେଶିକ ସମ୍ପର୍କ

ପୂର୍ବରୁ ବ୍ରିଟେନ୍ ସହ ବଜେଟ୍ ସମ୍ପର୍କ କଥା କହିଥିଲୁ । ଏବେ ଅନ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କ ସହ ଭାରତୀୟ ବଜେଟ୍ ସମ୍ପର୍କ କଥା । ଏହି ସମ୍ପର୍କ ହେଉଛି ଋଷ, ଚେକୋସ୍ଲଭାକିଆ ଓ ରୋମାନିଆର ବନ୍ଧୁତ୍ୱପୂଣ୍ଣ ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା । ପରିସ୍ଥିତି ଏମିତି ହୋଇଥିଲା ଯେ, ଏହି ଦେଶମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟ ରାଶିକୁ ଭାରତୀୟ ଖର୍ଚ୍ଚ ଅଟକଳର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଅଙ୍ଗ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଥିଲା । ସେହି ଅନୁସାରେ ଆମ ଦେଶରେ କଳ କାରଖାନା ସ୍ଥାପନ ହୋଇପାରିଥିଲା । ବଡ଼ ଉଦାହରଣ ହେଉଛି ଭିଲାଇ ଷ୍ଟିଲ୍ ପ୍ଲାଣ୍ଟ ।

୨ ପ୍ରକାର ଟିକସ

ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ ୧୯୫୭ ମସିହାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ଟିକସ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ସେତେବେଳର ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ଟିଟି କ୍ରିଷ୍ଣାମଚାରୀ ୨ ପ୍ରକାର ଟିକସ ଲାଗୁ କରିଥିଲେ । ଗୋଟିଏ ସମ୍ପତ୍ତି ଟିକସ, ଅନ୍ୟଟି ହେଉଛି ବିକାଶ ପ୍ରକଳ୍ପ ଲାଗି ହେଉଥିବା ପ୍ରକଳ୍ପ ବ୍ୟୟ ବାବଦ ଟିକସ । ଦେଶକୁ ଭଲ ପାଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଟିକସ ଦେବେ ବୋଲି ନିଜ ବଜେଟ୍ ଅଭିଭାଷଣରେ କହିଥିଲେ ଟିଟି କ୍ରିଷ୍ଣାମଚାରୀ ।

ମୋରାଜୀଙ୍କ ଟିକସ ପ୍ରସ୍ତାବ

୧୯୬୮ରେ ଟିକସରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ନେଇ ପ୍ରସ୍ତାବ ରଖିଥିଲେ ମୋରାଜୀ ଦେଶାଇ । ବଜେଟ୍ ଉପସ୍ଥାପନ ବେଳେ ସେ ଭାଷଣରେ କହିଥିଲେ ଯେ ମୁଁ କେବଳ ୟା’ ତକିଆ ତା’ ମୁଣ୍ଡରେ ଦେବା ଭଳି ଟିକସ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆପଣାଇବାକୁ ଯାଉଛି । ଏଥିରେ କିଛି ଅଧିକ ଟିକସ ବ୍ୟବସ୍ଥା ନଥିଲା । ଯାହାକି ମୋରାଜୀଙ୍କୁ ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ଭାବେ ଲୋକପ୍ରିୟ କରିଥିଲା । ତା’ସହ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ପଦ ଦୌଡ଼ରେ ଆଗରେ ରହିଥିଲେ ଦେଶାଇ ।

ପ୍ରଥମ ଚିଦାମ୍ବରମ

ସି ସୁବ୍ରମଣିଆମ୍ ପ୍ରଥମ ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ଯିଏ କି ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭିଭାଷଣ ଦେଇଥିଲେ । ଭାଷଣ ଶେଷରେ କହିଥିଲେ- ମୁଁ ଗୃହରେ ବଜେଟ୍ ଅନୁମୋଦନ ଚାହୁଁଛି । ତାଙ୍କ ନାମରେ ଥିବା ପ୍ରଥମ ଅକ୍ଷର ‘ସି-  ଚିଦାମ୍ବରମକୁ ବୁଝାଏ। ଏଣୁ କେହି କେହି ତାଙ୍କୁ ଏବେ ପ୍ରଥମ ଚିଦାମ୍ବରମ୍ ବୋଲି କହୁଛନ୍ତି ।

ମନମୋହନଙ୍କ ବଜେଟ୍

ଅଳ୍ପକଥା କହୁଥିବା ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ଥିଲେ ମନମୋହନ ସିଂହ । ୧୯୯୧ରେ ପ୍ରଥମ ବଜେଟ୍ ଅଭିଭାଷଣ ବେଳେ ମନମୋହନ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନକୁ ନେଇ କହିଥିଲେ- ‘ମୁଁ ଏକ ଗରିବ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଛି । ମୋ ଗାଁ ମରୁଡ଼ି ଅଞ୍ଚଳରେ। ଯାହାକି ଏବେ ପାକିସ୍ତାନର ଅଂଶ ବିଶେଷ । ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ବୃତ୍ତି ଏବଂ ଅନୁଦାନ ମୁଁ ଭାରତ ଓ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ପଢ଼ିବା ସମ୍ଭବ କରିଛି ।’ଏହା ସହ ମନମୋହନ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ଉଦ୍ଦଶ୍ୟରେ ଅନେକ ବୃତ୍ତି ଘୋଷଣା କରି ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରତିବଦ୍ଧତାକୁ ଜଣାଇଥିଲେ। ବିଶ୍ୱ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଆଖିରେ ରଖି ଭାରତରେ  ଉଦାରବାଦୀ ଅର୍ଥନୀତିକୁ ଆପଣାଇବାରେ ସେ ଥିଲେ ପ୍ରଥମ ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ।

ମହିଳା ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ

ଭାରତରେ ମୋଦି ସରକାରଙ୍କ ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ ନିର୍ମଳା ସୀତାରମଣ ବଜେଟ୍ ଇତିହାସରେ ଏକ ନୂଆ ଅଧ୍ୟାୟ ଯୋଡ଼ିଛନ୍ତି । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଭାରତର ପ୍ରଥମ ପୂର୍ଣ୍ଣକାଳୀନ ମହିଳା ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ । କରୋନା ଭୂତାଣୁ ସଂକ୍ରମଣ ଓ ଏହାରି ପ୍ରଭାବରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ଅର୍ଥନୀତିକ ମାନ୍ଦାବସ୍ଥାକୁ ପରିଚାଳନା ସମୟରେ ସେ ଭାରତର ଅର୍ଥବିଭାଗକୁ ପରିଚାଳନା କରିଛନ୍ତି ।